Uitdagingen van zelfsturende teams in het onderwijs
Blog
“Ga eens terug naar de kern van je werk”, zei ze tegen mijn team. “Waar draait het nou eigenlijk allemaal om? Die relatie van jullie met de studenten is het toch het belangrijkst? En om met elkaar als team te bewerkstelligen wat de studenten van jullie nodig hebben. Laat je niet afleiden of afschrikken door de systemen die vertroebelen waar het eigenlijk om draait. Focus op jullie kerntaak en ga daarmee aan de slag binnen de kaders die je gesteld krijgt.”
Woorden van onze teamcoach. Gerda Elsinga heeft eerder als regiocoach gewerkt voor de organisatie Buurtzorg, waarna ze als zelfstandige aan de slag is gegaan bij gemeenten, zorgorganisaties en onderwijsinstellingen. Sinds kort staat ze mij en mijn collega’s bij, in de overgang naar een team-gecentreerde-arbeidsorganisatie. Veranderingen zijn er veel in het onderwijs. Zo ook deze. Van de ene op de andere dag (voor mijn gevoel in ieder geval) gingen we werken als ‘zelfsturende teams’. Plop.
Alsof het niets is. Ik moet zeggen dat mijn team het er tot zo ver niet slecht vanaf brengt. We zijn redelijk zelfsturend, althans, het verantwoordelijkheidsgevoel is er in ieder geval. Maar we lopen er nog met regelmaat tegenaan dat veel systemen binnen de organisatie nog niet zo zijn ingericht, om ons ook daadwerkelijk zelf te laten sturen. Om daarmee om te kunnen gaan, geeft het management de mogelijkheid tot een teamcoach die we zelf mogen kiezen; Gerda dus! Ik raak met haar in gesprek over het onderwerp zelfsturende teams en de daarbij vaak ingezette teamcoaching. Deze beweging is namelijk in veel organisaties gaande is mij opgevallen.
Polarisatie
Gerda ziet dat docenten uit een moeilijke periode komen. Ze geeft aan dat mensen niet goed meer weten of ze nog wel kunnen vertrouwen op vaste patronen, normen en waarden. Of soms het gevoel hebben dat de wereld een beetje op tilt is. Ik vraag haar op welke manier zich dit openbaart in teamwerk. Gerda: “Wat opvalt is de beweging die door het hele land gezien wordt: polarisatie. Binnen het onderwijs zie je teams bestaande uit individuen, die hun eigen achtergrond of expertise hebben, en deze dan ook per se willen uitdragen aan studenten. Terwijl dit soms afwijkt van wat een student écht nodig heeft of zou moeten leren. Dit is één voorbeeld van hoe individueel we zijn gaan denken, in plaats van het collectief voorop stellen. We zijn verwijderd van het gezamenlijke doel. We zijn erg met ons zelf bezig geweest de afgelopen tijd. We moeten weer terug naar waar het voor de teams om draait. Echter, na alle wisselingen en onrustige tijden, missen tegenwoordig nog wel eens de kaders.”
Een zelfsturend team, wat is dat?
Gerda: “Vaak is het meer de wens van directies om naar zelfsturing te gaan. Niet alleen in het onderwijs. En oude structuren worden daarbij vaak behouden, waardoor veel alsnog van ‘bovenaf’ gecommuniceerd wordt. De vraag die voorafgaand aan deze verandering gesteld moet worden is: ‘Waarom willen we dit?’ Is het uit bezuiniging? Of vinden we écht dat de uitvoerende professionals het allerbest weten waar ze mee bezig zijn. Een simpel voorbeeld is mijn aanstelling als coach ter ondersteuning van jullie team. Komt deze vraag ook écht van jullie als team? Nee, eigenlijk niet. Het is ingezet (met de beste bedoelingen) door het management. Terwijl het eigenlijk een beweging puur van onderop zou moeten zijn.”
Gerda zegt hierbij ook dat het best moeilijk is om deze manier van denken in bestaande organisaties nog te veranderen. “Het zou moeten beginnen met het doel; de student en het onderwijs. Het ‘management denken’ heeft grote impact op de manier waarop onderwijs nu gegeven wordt. Systeemkant en regelgeving zijn dominant. Waardoor je eerst moet voldoen aan controlesystemen en regelgeving. Als je dat niet goed doet, wordt je op de cijfers afgerekend. Terwijl de vraag eigenlijk zou moeten liggen bij hoe je optimaal kunt bijdragen aan de ontwikkeling van jullie studenten. Dat is wel écht een andere manier van denken én lesgeven. Dat gebeurt nu vaak nog niet. En is ook best spannend. Maar ik zou jullie willen uitdagen: Jullie zijn als team in staat om een goed lesprogramma vorm te geven. Bepaal hoe je dit wilt en ga het gewoon doen. Deel dit mee aan je directeur en kijk maar eens wat er gebeurt.”
Wat heb je daar dan als team bij nodig? “Het is belangrijk om duidelijke, brede kaders te hebben waarbinnen je de ruimte krijgt om als team te kunnen werken en waarnaar je kunt terug grijpen. En hulpbronnen zoals een coach of onderwijsondersteunend personeel zijn dan ook helpend. Als die er niet zijn, krijg je een verwaarloosde organisatie. Maar ze moeten er ook weer niet te veel zijn, of te bepalend zijn, want dat vertroebelt alleen maar.”
De teamcoach als hulpbron
Ik stel de vraag wat nou precies de toegevoegde waarde is van een teamcoach. Gerda: “Het is een utopie dat je altijd alles zelf kunt doorgronden. Dan is het fijn om iemand van buitenaf te hebben die naar de dingen kijkt door een andere bril. Als team, maar ook individueel, bepaal je eigenlijk of je een coach nodig hebt. In een volledig zelfsturende organisatie zijn er geen teamleiders of directeuren meer, maar zijn coaches betrokken bij meerdere teams. Die teams bepalen dan zelf wat er moet gebeuren en wat (of wie) ze daarbij nodig hebben. Bij jullie op school zijn er ook nog directeuren, dus daar is de situatie wel een beetje anders.”
“Daarnaast wordt vaak gedacht dat zelfsturing zo vanzelfsprekend is, maar dat is écht niet zo. We zijn niet zelfsturend opgevoed, niet gewend om op die manier te denken van vroeger uit. We zijn vaak nog opgevoed met het idee dat we moeten luisteren naar degene met autoriteit. Het zit óók niet in ons onderwijs en dus is het lastig om dit onder de aandacht te brengen bij mensen. We willen zelfs als volwassene altijd nog graag een leider die ons gaat zeggen wat er gaat gebeuren. In die situatie kan een coach helpen met een stukje training, en bemiddeling soms. Om samen tot iets te komen wat werkbaar is. Dit kan dan het best begeleid worden door iemand die geen zeggenschap heeft in het team. Het management is niet handig, omdat het vanuit zo’n rol haast onmogelijk is om zonder oordeel in dat team te staan. Uiteindelijk zou het mooi zijn als een team dan zichzelf kan coachen.”
Gewoon aan de slag
Er zijn ook mensen die nogal sceptisch zijn over coaching. Ik vraag Gerda hoe zij daar tegenaan kijkt. Gerda: “Als er teveel tijd naar overleggen, gesprekken en vergaderingen toe gaat is dat zeker niet helpend voor het doel. Er wordt vaak veel te lang en teveel gepraat, met of zonder coach. Er wordt bijvoorbeeld ook veel te veel vergaderd. De blik zou terug moeten naar: ‘laten we gewoon maar weer eens aan de gang gaan’. Terug naar waar het om draait en dat gaan uitvoeren. Gewoon aan de slag. En hooguit één keer in de maand vergaderen, gerelateerd aan het doel dat je als team hebt. Of vanuit de vraag die van studenten komt. Nu gebeurt dat wekelijks, omdat er allerlei zaken vanuit de organisatie op je afgevuurd worden.”
Maar hoe krijg je nu die organisatie anders, zodat dit niet meer gebeurt? Gerda: “Daarvoor moet je eigenlijk het hele systeem op de kop zetten. En gaan omdenken. We beginnen nu bij structuren en systemen, niet bij de leerling en leraar. Verantwoordelijkheden zijn eigenlijk wat bij de docenten weggehaald, om ze te ontzien, maar daarmee is ook de autonomie verdwenen. Als dit gebeurt, beïnvloed dat het gedrag van mensen. De verantwoordelijkheid zou terug moeten waar het hoort; bij de leraar. Dan zijn die automatisch ook meer gericht op samenwerken. En een bestaande organisatie op die manier terug laten veranderen is bijna onmogelijk. Als je van de grond af aan een organisatie opbouwt is dit makkelijker te bereiken.”
Komt dat doordat je te maken hebt met ingesleten patronen in bestaande organisaties? Gerda: “Je hebt altijd te maken met ingesleten patronen, ook bij nieuwe organisaties, want je hebt met mensen te maken. En die nemen al patronen vanuit hun eigen achtergrond met zich mee. Het draait écht om het vereenvoudigen van het werk dat er ligt. En of bestuurders het lef hebben om dit te gaan doen. Ik denk dat het onderwijs daar heel erg klaar voor is.”
Leestips
Gerda raakte jaren geleden geïnspireerd door de oprichter van Buurtzorg, Jos de Blok, voor wat betreft het werken met minder regels en de vereenvoudiging van organisaties. Ze werkte er lange tijd als coach met zelfsturende teams. Ze geeft een aantal mooie leestips over dit onderwerp:
- Leidinggeven aan professionals? Niet doen!’ - M. Weggeman
- Reinventing Organizations - Frederic Laloux
- Teamgericht organiseren - Ben van der Hilst
- Zelfsturing, hoe het wél werkt - van Astrid Vermeer & Ben Wenting
